Dr Maria Żychowska
Polskie Państwo Podziemne
- Rocznica powstania
Jedyne w dziejach ludzkości, niepowtarzalne w warunkach pełnego terroru ze strony obydwóch państw sąsiadujących i przez wieki całe usiłujących zmiażdżyć i wchłonąć niepokornych Polaków.- Polskie Państwo Podziemne, powstałe 27 września 1939 r. w dniu opanowania przez Niemców Warszawy.
Prof. Tomasz Strzembosz w swojej pracy „Rzeczpospolita podziemna” stwierdza, ze odtworzenie tegoż możliwe było dzięki przewidującym sformułowaniom w ustawie zasadniczej, ale także – i to warto podkreślić – dzięki lojalności internowanych w neutralnej Rumunii luminarzy ekipy przedwrześniowej.
Jeżeli przyjąć, że na definicję „państwa” składają się trzy elementy: terytorium, ludność, władza - to mimo utraty dwóch pierwszych, ten ostatni element został ocalony.
Wykorzystując Dekret Prezydenta RP opublikowany w Dzienniku Ustaw 1 września 1939 r. „o sprawowaniu zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi, o organizacji władz wojskowych i o komisarzach cywilnych” oraz opierając się na Konstytucji Kwietniowej par.13 i 24 zezwalającej na przekazanie urzędu prezydenckiego w szczególnej sytuacji, Prezydent Ignacy Mościcki dnia 29 września 1939 r. mianował swoim następcą (z datą 17 września 1939 r.) Władysława Raczkiewicza przebywającego we Francji. Ten powierzył misję sformowania nowego rządu gen. Władysławowi Sikorskiemu, który dodatkowo, z dniem 7 listopada, został Naczelnym Wodzem, skupiając w swych rękach dwie funkcje o podstawowym znaczeniu.
W październiku 1939 r. gen. Władysław Sikorski zdołał utworzyć Rząd, a równocześnie, wobec napływu ochotników spośród internowanych na Węgrzech i Rumunii żołnierzy – rozpocząć tworzenie Armii Polskiej. Po rozwiązaniu przez Prezydenta Sejmu i Senatu, parlament zastąpiono namiastką, powołując (w drodze nominacji) 12-24 osobową Radę Narodową, jako organ doradczy Prezydenta.
W ten sposób w ciągu dwóch miesięcy, odtworzone zostały na uchodźstwie Władze naczelne RP tzn. władza wykonawcza –Prezydent, Rząd, Siły Zbrojne oraz częściowo ustawodawcza. Sądownictwo ukształtowało się dopiero w kwietniu 1940 r.
Odtworzenie powyższych struktur zapewniało niepodważalną legalność władz naczelnych. Było to możliwe dzięki rezygnacji dotychczasowych funkcjonariuszy państwa na rzecz nowych, którzy w nowej sytuacji mieli sprostać nowym wymaganiom.
Idea stworzenia centralnego kierownictwa wyszła od gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, twórcy Służby Zwycięstwu Polski(SZP). Postanowiono, że konspiracja powinna objąć całe społeczeństwo a zatem, oprócz struktury wojskowej, uznano, że należy powołać także cywilną. Na podstawie wspomnianego dekretu Prezydenta z 1 września 1939 r. komendantem wojskowym został gen. Karaszewicz-Tokarzewski a tymczasowym komisarzem cywilnym został prezydent Warszawy Stefan Starzyński..
Obsadę w powyższych strukturach utrudniały stałe aresztowania, represje, łapanki, mimo to, powoli, ale systematycznie odbudowywano zniszczone przez okupantów struktury dawnego państwa.
13 listopada 1939 r. gen. Władysław Sikorski powołał do życia, na bazie SZP - Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), którego komendantem został przebywający za granicą gen. Kazimierz Sosnkowski. Cały kraj podzielono na 6 obszarów, potem na dwa – okupację niemiecką i sowiecką. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 r. komendantem głównym ZWZ został mianowany płk Stefan Rowecki ps. „Grot”, działający w kraju.
Statut ZWZ dzielił pracę podziemną na dwa odłamy: wojskowy i ogólny.
STRUKTURA POLSKIEGO PANSTWA PODZIEMNEGO
Głową Państwa był Prezydent Rzeczypospolitej na Uchodźstwie
Podlegały mu dwa piony służby:
Pion wojskowy:
* Kierownictwo Walki Podziemnej – D-ca AK, Kedyw, Finanse, Kontrola, Informacja
* Zastępca Dowódcy – szef sztabu i podległe mu oddziały: Organizacyjny, Operacyjny, Broni, Inspekcji, Łączności itp.,
* Szefostwo Biur Wojskowych,
* Szefostwo Służb,
* Inspektorat Wojskowej Służby Ochrony Powstania,
* Oddział Produkcji Konspiracyjnej i szereg innych.
Pion cywilny:
* Premier - Prezes Rady Ministrów, w skład której wchodziły ministerstwa: MSW, Placówki Łączności Politycznej,
* Delegat Rządu na Kraj - w randze wicepremiera - wraz z Politycznym Komitetem Porozumiewawczym, lub z Krajową Reprezentacją Polityczną lub z Radą Jedności Narodowej,
* Departament Prezydialny nadzorujący Okręgowe i Powiatowe Delegatury Rządu
* Liczne departamenty wraz ze stosownymi sekcjami.
Prezydenci RP na Uchodźstwie
* Władysław Raczkiewicz w latach 1939 - 1947
* August Zaleski ,, 1947 - 1972
* Stanisław Ostrowski ,, 1972 - 1979
* Edward Raczyński ,, 1979 - 1986
* Kazimierz Sabbat ,, 1986 - 1989
* Ryszard Kaczorowski ,, 1989 - 1990
Siły Zbrojne
Żaden z krajów europejskich podbitych przez Niemcy, nie posiadał tak dużej i tak dobrze zorganizowanej armii jak Armia Krajowa (od 14 II 1942 r.).
AK była czymś więcej niż tajnym wojskiem i tajną strukturą do której się należy. Było to elitarne środowisko wychowawcze, kształtujące postawy obywatelskie i przekonania, środowisko złożone z ludzi wszelkich warstw, których była treścią i sensem życia – jak określają obecnie historycy.
Kolejnymi dowódcami SZP- ZWZ-AK byli:
* gen. bryg. Michał Karaszewicz-Tokarzewski „Torwid” – w okresie od września 1939 do stycznia 1940 roku - aresztowany przez NKWD 7 marca 1940 r.(zmarł w Casablance 22 maja 1964)
* gen. broni Kazimierz Sosnkowski „Godziemba” w okresie od listopada 1939 do czerwca 1940 - na emigracji
* gen. dyw. Stefan Rowecki „Grot” - w okresie od czerwca 1940 do czerwca 1943 - aresztowany przez gestapo, zamordowany w Sachsenhausen w VIII 1944
* gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór”-, d-ca Powstania Warszawskiego, w okresie od lipca 1943 do października 1944, (zm. w Anglii 24 sierpnia 1966)
* gen. bryg. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, w okresie od października 1944 do stycznia 1945, podstępnie aresztowany przez NKWD w Pruszkowie 27 marca 1945 r., sądzony w Moskwie w „procesie szesnastu” , zamordowany na Łubiance 24 grudnia 1946 r.
W 1944 r. Armia Krajowa liczyła od 350-400 tys. ochotników-żołnierzy. Działalność AK znajduje swoje odbicie w bardzo już licznej literaturze przedmiotu.\
Władze cywilne
Dnia 26 lutego 1940 r. utworzono Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ, złożony z przedstawicieli największych partii: Polskiej Partii Socjalistycznej(PPS), Stronnictwa Ludowego(SL) i Stronnictwa Narodowego (SN) - potem dołączono Stronnictwo Pracy(SP).
W ten sposób powstał podziemny parlament reprezentowany kolejno przez:
* Polityczny Komitet Porozumiewawczy (luty 1940 – sierpień 1943)
* Krajową Reprezentacje Polityczną (sierpień 1943 - luty 1944)
* Radę Jedności Narodowej (marzec 1944 - czerwiec 1945) o składzie poszerzonym potem o przedstawicieli: Zjednoczenia Demokratycznego, Chłopskiej Organizacji „Wolność-Racławice”, „Ojczyzny”, Kościoła katolickiego oraz ruchu spółdzielczego.
Dnia 3 grudnia 1940 r. premier Władysław Sikorski mianował Głównym Delegatem Rządu RP na Generalne Gubernatorstwo (potem na cały kraj) z siedzibą w Warszawie Cyryla Ratajskiego
Dzień 3 grudnia 1940 przyjmuje się jako datę utworzenia czwartego filaru „państwa podziemnego:”. Tymi filarami były:
* Zakonspirowane Wojsko Polskie,
* Polityczny Komitet Porozumiewawczy, (jako podziemny parlament),
* Konglomerat organizacji społecznych, kulturalnych, polityczno-wojskowych,
* Rząd Podziemny – Delegatura Rządu na Kraj (aparat Delegata Rządu, administracja podziemna od centrali po powiat i gminę.
Konspiracyjna odbudowa administracji państwowej kształtowała się bardzo powoli z uwagi na ciągłe aresztowania. Dopiero w 3-cią rocznicę wybuchu wojny, 1 września 1942 r., ukazał się Dekret Prezydenta RP „O tymczasowej organizacji władz na ziemiach Rzeczypospolitej”, ustanawiający także Urząd Delegata Rządu na Kraj.”
Bardzo mało znane są działania władz cywilnych. Tymczasem skala ich działania była ogromna, zważywszy na okoliczności np.:
* W 1942 r. powołano Biuro Ziem Nowych dla przygotowania przejęcia Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego i Śląska Opolskiego, przewidywanych, jako Ziemie Odzyskane.
Wszystkie wykonane prace, plany i całą sieć urzędników - przekazano później Władysławowi Gomułce, jako ministrowi Ziem Odzyskanych.
* Departament Informacji i Prasy – prowadził nasłuchy radiowe, wydawał prasę konspiracyjną, organem oficjalnym Delegatury była „Rzeczpospolita Polska” ukazująca się od 1941 r., przekazywano kwartalne sprawozdania dla Rządu na emigracji itp.
* Departament Oświaty i Kultury poprzez swoje komisje prowadził tajne nauczanie, finansował je, zabezpieczał dzieła kultury, finansował wydawnictwa naukowe i literackie, wspierał badania naukowe, organizował konferencje i koncerty patriotyczne, przygotowywał program nauczania po wojnie itp.
* Departament Pracy i Opieki Społecznej posiadał najwyższy budżet z całej Delegatury(!!!). Organizował opiekę nad więźniami i ich rodzinami, pomagał osobom szczególnie wartościowym, współpracował z PCK i Radą Główną Opiekuńczą, organizował prywatne szpitale itp. Po upadku Powstania Warszawskiego przeznaczał duże kwoty dla wysiedlonych itp.
* Departament Przemysłu i Handlu – sporządził spis przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych przejętych przez Niemców i opracował plany ich odbioru po wojnie, przygotowując także personel.
* Departament Rolnictwa z Dyrekcją Lasów Państwowych opracowywał plany przeprowadzenia reformy rolnej i zagospodarowania nowych ziem.
* Departament Sprawiedliwości – opracowywał sprawozdania z działań represyjnych okupanta, oddziaływał na sędziów by kierowali się polską racją stanu, nie organizując jednak sądów podziemnych, które leżały w kompetencji Kierownictwa Walki Cywilnej.
* Departament Likwidacji Skutków Wojny – zajmował się rejestrowaniem strat w każdej dziedzinie życia. Miały się one stać po wojnie podstawą do żądania odszkodowania. itd. itd.
Każda dziedzina życia społecznego miała swój odpowiednik w stosownych departamentach i sekcjach.
Delegaci Rządu RP na Kraj
* Cyryl Ratajski „Wartski” (grudzień 1940 - sierpień 1942)
Zmarł 19 października 1942 r.
* Jan Piekałkiewicz „Juliański” (sierpień 1942 - luty 1943)
Aresztowany 19 lutego 1943 r., zamordowany na Pawiaku 19 czerwca 1943 r.
* Jan Stanisław Jankowski „Sobol” (luty 1943 - marzec 1945)
Aresztowany 28 marca 1945, sądzony w Moskwie w „procesie szesnastu”, zmarł w więzieniu 13 marca 1953 r.)
* Stefan Korboński „Zieliński” (marzec 1945 – czerwiec 1945)
Zmarł w Waszyngtonie 23 kwietnia 1989 r.
* Jerzy Braun „Rogowski” (czerwiec 1945 – lipiec 1945)
Więzień PRL, zmarł 17 października 1975 r. w Rzymie
Ta autentyczna i szczerze patriotyczna działalność, w ramach Polskiego Państwa Podziemnego, obejmowała aż 50 tys. urzędników tajnego państwa.
A jednak ten wielki potencjał militarny, intelektualny, emocjonalny, społeczny, został brutalnie zmiażdżony przez komunistów, uważających się za „wyzwolicieli”.
Zarówno żołnierze AK jak i urzędnicy Podziemnego Państwa byli przez owych „wyzwolicieli” ścigani, sądzeni, mordowani. Jakże inaczej wyglądałoby nasze państwo, gdyby nie ci „wyzwoliciele” i 45-letnie zniewolenie.
Polskie Państwo Podziemne przeszło tylko do legendy i poezji, o czym świadczy wiersz emigracyjnego poety Stanisława Balińskiego „Polska podziemna”:
Moją Ojczyzną jest Polska Podziemna,
Walcząca w mroku, samotna i ciemna.
Czy tam czy tutaj, to jedno nas łączy,
Nurt nieśmiertelny, co we krwi się sączy
I każe sercu taka moc natężyć,
Że wbrew rozumom, musimy zwyciężyć.